Krzyż Prawosławny

W tradycji prawosławnej najbardziej rozpowszechniony jest krzyż o ośmiu końcach (z trzema poziomymi belkami). Taki kształt nawiązuje do najstarszych przedstawień krzyża w chrześcijaństwie i bywa uznawany za szczególnie wierny przekazowi pierwotnej Tradycji. W podobnym czasie i kręgu kulturowym powstawały też inne formy krzyża, np. krzyż jerozolimski czy krzyż maltański, które – choć odmienne w kształcie – służą temu samemu celowi: syntetycznemu wyrażeniu wiary.

Trzy belki poprzeczne – co oznaczają?

Górna belka – to tabliczka (łac. titulus, w tradycji wschodniej zwana też filakterium) z napisem, który kazał umieścić Piłat. W wersji łacińskiej brzmiał on INRI (Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum), w tradycji wschodniej spotyka się skrót INBI – zapis zgodny z alfabetem cerkiewnosłowiańskim. Belka przypomina, że męka Chrystusa miała także wymiar „oficjalny”, rozgrywała się na oczach władzy i ludu.

Środkowa belka – to właściwa belka poprzeczna, do której przybito ręce ukrzyżowanego Jezusa. W ikonografii prawosławnej rzadko bywa całkiem prosta – artyści podkreślają dramatyzm sceny, ale też „wyciągnięte ramiona”, którymi Chrystus obejmuje cały świat.

Dolna belka (suppedaneum) – to podpórka pod stopy. W prawosławiu utrwalił się zwyczaj przedstawiania jej skośnie i z dwoma gwoździami (każda stopa przebita osobno). Nachylenie nie jest przypadkowe: podniesiony koniec wskazuje ku niebu – drogę Dobrego Łotra, który wyznał wiarę; opuszczony – ku otchłani, symbole losu drugiego łotra, który pozostał nieczuły na łaskę. Skos belki staje się więc miniaturową „mapą eschatologiczną” – wyborem między zbawieniem a potępieniem.

Skąd wziął się ośmiokończasty krzyż?

Forma z trzema belkami pojawia się w sztuce bizantyńskiej i ruskiej już we wczesnym średniowieczu. Rozwija się w ikonografii (krzyże procesyjne, enkolpiony, freski), a potem przechodzi do architektury sakralnej oraz rzemiosła (krzyżyki na szyję, panagije). W różnych krainach przybiera lokalne warianty – od surowych, drewnianych krzyży północno-wschodniej Rusi po bogato zdobione krzyże bałkańskie.

Litery i skróty na krzyżu

Na krzyżach wschodnich często spotkasz inskrypcje: IC XC (skrót od „Jezus Chrystus”) oraz NIKA („zwycięża”). Pojawia się też symbolika góry Golgota, czaszki Adama u stóp krzyża (znak odkupienia całej ludzkości) czy włóczni i gąbki – narzędzi Męki.

Krzyż prawosławny z półksiężycem – co oznacza?

Pod niektórymi krzyżami umieszcza się półksiężyc. Jego znaczenie bywa interpretowane różnie i w literaturze pozostaje dyskusyjne. Jedni widzą w nim symbol zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią i ciemnością (półksiężyc jako znak nocy pokonanej przez Światłość), inni – stylizowaną podpórkę lub łódkę Kościoła, która niesie wiernych ku zbawieniu. Bywa też tłumaczony jako symbol maryjny (Niewiasta z Apokalipsy „stojąca na księżycu”) albo subtelne nawiązanie do Eucharystii (pateny). Zdarza się, że czytany jest w polemice z islamem, lecz historycznie krzyż z półksiężycem pojawia się na Wschodzie wcześniej niż islam, dlatego takie odczytanie nie jest jedynym ani koniecznym. Dla porównania, sam półksiężyc jako znak religijny ma bogatą historię – zobacz artykuł Gwiazda i półksiężyc

Gdzie spotkasz krzyż prawosławny?

• Na kopułach cerkwi – często zwieńczony kulą (symbol świata) i właśnie półksiężycem.
• W ikonach i freskach – jako „krzyż Zmartwychwstałego”, nierzadko z inskrypcjami IC XC NIKA.
• Na grobach i przy drogach – pełni funkcję znaku wiary, pamięci i błogosławieństwa w drodze.
• W heraldyce i sztuce użytkowej – w haftach, jubilerstwie, metaloplastyce.

Teologia w pigułce: dlaczego ten krzyż jest „katechezą w linii”?

Prawosławny krzyż to nie tylko znak. To skondensowana katecheza: górna belka przypomina o historii zbawienia wpisanej w konkret polityczny (napis Piłata), środkowa – o miłości „wyciągniętych ramion”, dolna – o sądzie serca i odpowiedzi człowieka na łaskę. Cała kompozycja mówi: Krzyż to zwycięstwo przez ofiarę i wolność, która wybiera dobro.