Wizja Piekła w „Boskiej Komedii” Dantego

Dante na łodzi – podróż Dantego – Gustave Doré’s illustration of Canto III: Arrival of Charon – źródło wiki

Przez stulecia odczytywano „Boską Komedię” Dantego jako swoistą metaforę wędrówki przez piekło na ziemi, a jej trójdzielna kompozycja stała się niemal symbolem boskiego ładu. Literacka estetyka wyniosła „Boską Komedię” do rangi utworu ponadczasowego. Wziąwszy pod uwagę specyficzne życiorysy jej bohaterów, w żaden sposób nie da się czytać utworu również bez analogii ze światem współczesnym. Myślę, że każde pokolenie, które próbowało zgłębić sedno poematu, musiało mieć podobne odczucia. I choć od powstania utworu dzieli nas wiele stuleci i świat od tego czasu zmieniał się diametralnie, gdzieś w głębi duszy czuje się, że wartości utożsamiane w utworze z okresem średniowiecza, istnieją także w czasach nam współczesnych. Gdyby Dante po wydostaniu się z zaświatów wkroczył nagle w XXI wiek, zastałby ludzi podobnych do tych, których spotkał w Piekle. To, że współczesna cywilizacja jest zupełnie inna od tej, którą poeta znał osobiście, nie znaczy wcale, że ludzie też są lepsi. Wiemy więcej, rozwijamy się w szybszym tempie, tworzymy nowe technologie… Jednak świat wciąż ma do czynienia z barbarzyństwem, gwałtem, przemocą i wynaturzeniem. Nie obce są nam też mniejsze grzeszki, za które pokutowali ludzie w „Boskiej Komedii”.

Akcja „Boskiej Komedii”

Akcja Komedii dzieje się w połowie żywota autora. Podróż Dantego w zaświaty zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, 7 kwietnia 1300 roku. Pierwszym jej etapem jest „Piekło”. Zejście bohatera do podziemia można traktować jako inicjację, próbę człowieczeństwa. W zaświaty wędruje Dante w towarzystwie Wergiliusza – geniusza starożytności. Wergili – wysłaniec Bożej Łaski, pojawia się w krytycznej dla pielgrzyma chwili, ratując go od fizycznej i moralnej śmierci. Proponuje mu inną drogę, drogę przez zaświaty – z sobą jako przewodnikiem. Jako poganin, który narodził się jeszcze przed Chrystusem, Wergiliusz nie ma wstępu do nieba. Nie może też zbawić samego siebie i wydostać się z Przedpiekła. Dlatego w późniejszej wędrówce towarzyszy Dantemu Beatrycze. Wędrówka przez trzy królestwa poza światem uzdrowi duszę poety i uczyni go godnym objawienia mu tego, co Bóg postanowił dla zbawienia całej ludzkości. Wergili jest przecież duchem, który „wszystko znał”, Beatrycze jest z kolei duszą zbawioną, a zatem wszystko zostało jej objawione drogą kontemplacji Boga. Zatem Dante nie jest w tej wędrówce osamotniony, ma natchnionych przewodników i osobiście doznaje specjalnej łaski. To jakby znak, że został wybrany do przewodnictwa duchowego dla całego ówczesnego świata, a być może także dla wszystkich przyszłych pokoleń. Zatem jego doświadczenia z pobytu w zaświatach mogłyby posłużyć ludzkości za naukę tego, jak godnie przeżyć życie, by później znaleźć się w niebie.

Cerber pilnujący piekła – illustrated by Gustave Doré – źródło wiki

Boska Komedia składa się z trzech części, odpowiadających trzem zaświatowym królestwom – jest tam więc Piekło, Czyściec i Raj. Każda część składa się z trzech pieśni plus pieśń wstępna do całego poematu – tak żeby było ich w sumie sto. Piekło (szeroki lej we wnętrzu ziemi) podzielone jest na dziesięć kręgów i przedsionków. Na tyleż samo części dzieli się królestwo Czyśćca – wysoka góra, która wznosi się pośrodku oceanu na półkuli południowej, a na jej szczycie znajduje się Raj ziemski, czyli dziesięć nieb (zgodnie z systemem Ptolemeusza) i Empirum. Grzesznicy porozumiewają się w Piekle w zależności od tego, czy ich wina wypływa z niepowściągliwości, gwałtu lub oszustwa. Odbywający pokutę w Czyśćcu podzieleni są zgodnie z tym, czy miłość ich była zwrócona ku złemu czy dobremu. Duchy Raju dzielą się na czynne i kontemplatywne według tego, czy powiązania ziemskie mąciły ich miłość do Boga albo, czy ta miłość rozkwitała przez życie czynne lub kontemplacyjne.

Całość obmyślona z największą precyzją: wszystkie trzy części mają prawie tę samą ilość wierszy, a każda kończy się słowem „gwiazdy”. To jakby idealna filozofia życia, kompozycja świata oparta na sensownych zasadach. Skąd zatem w tym środowisku tylu złych ludzi? Najprawdopodobniej wynika to z samej istoty człowieczeństwa oraz specyficznej roli tych właśnie instytucji w ideologii chrześcijańskiej.

Wizja Piekła – kręgi

Piekło rozciąga się pod ziemią. Prowadzi doń brama, za którą znajduje się Przedpiekle, oddzielone od Piekła właściwego rzeką Acheronem. Dusze zmarłych na drugą stronę przewozi Charon. Poeta z całą swobodą łączy w jedną całość motywy biblijne i mitologiczne. Tym sposobem znajdujemy w Piekle takie rzeki jak Acheron, Styks, Flegeton i Kocyt. Rządy w Piekle sprawuje natomiast Minos, Charon, Cerber, Pluton, Flagiasz, Furia, Meduza, Minotaur, Centaurowie, Harpie i inne potwory biblijne oraz Lucyfer i cała rzesza poddanych mu diabłów, psów, węży, smoków itp. Piekło właściwe dzieli się na górne i dolne. Jest też podzielone na kręgi (cer chi), z których sześć przypada na górne Piekło.

Minos sądzi ludzi w piekle – Gustave Doré’s – źródło wiki

Pierwszy Krąg

W pierwszym kręgu zwanym Limbo znajdują się dusze wielkich ludzi. Ponieważ nie byli oni ochrzczeni, nie mogli dostać się do nieba.

Drugi Krąg

Krąg drugi, którego stróżem jest Minos, jest miejscem pokuty dla tych, którzy nie byli w stanie opanować zmysłowości.

Trzeci, czwarty oraz piąty krąg

W trzecim kręgu Dante umieścił grzeszników winnych obżarstwa, w czwartym – skąpców i rozrzutników, w piątym – niepohamowanych w gniewie.

Trzeci krąg piekła – illustrated by Stradanus – źródło wiki

Czwarty krąg Piekła – Gustave Doré’s illustrations – źródło wiki

Piąty krąg piekła – illustrated by Stradanus – źródło wiki

Szósty krąg

Krąg szósty przedstawiony jest na podobieństwo miasta. Jest to gród Szatana, do którego wstępu bronią bardzo złośliwe demony, wobec których nawet Wergiliusz jest bezsilny. W szóstym kręgu pokutują dusze heretyków.

Siódmy krąg – otwarcie piekła dolnego

Krąg siódmy otwiera Piekło dolne i jest podzielony na trzy rejony (gironi). Jest on miejscem wiecznych cierpień dla tych, którzy targnęli się na własne życie oraz pogwałcili prawa natury. Są tu mordercy, samobójcy, bluźniercy i lichwiarze, nad którymi czuwa sam Minotaur.

Ósmy krąg

Krąg ósmy dzieli się na dziesięć czeluści (bolgie). Jest to miejsce wiecznej kary dla tych, którzy w jakikolwiek sposób nadużyli zaufania innych ludzi: stręczycieli, uwodzicieli kobiet, pochlebców, wróżbitów, oszustów, hipokrytów, złodziei, fałszywych doradców, schizmatyków, podżegaczy, zdrajców itp.

Dziewiąty krąg

Krąg dziewiąty to miejsce w którym cierpią katusze najwięksi grzesznicy – jest to najdalsze miejsce, centrum piekła. W tym kręgu przebywają mordercy, zdrajcy swego kraju, przyjaciół i rodziny. To dusze ludzi, którzy całe życie zdradzali innych, dla własnych korzyści.

Piekło to królestwo ciemności i rozpaczy, w którym panuje płacz, przekleństwa, nienawiść i oszustwo. System kar dostosowany jest do rodzaju grzechów. Panuje tu stały mrok, przerywany sporadycznie płomieniami stanowiącymi narzędzie kary. Burze, deszcze, wiatry, jeziora urozmaicają klimat tego miejsca. Znawcy twórczość Dantego doszukują się we wszystkich częściach „Boskiej Komedii” dosadnej krytyki Włoch i ówczesnej społeczności. Sąd Dantego o współczesnych jest surowy, ale bezstronny. Wizja bezprawia, zmierzająca do rozkładu społecznego widoczna jest także w Piekle. Uczucie odrazy do współczesności prowadzi poetę w sposób naturalny do podziwu dla czasów minionych. I tak od wielkich duchów przebywających w przedsionku piekła, które zdobyły dzięki swym naturalnym cnotom łaskę od Boga, dochodzimy aż do tych świętych, którzy zrobili wiele dobrego dla świata. Gdyby więc Dante wykorzystał nauki płynące z koszmaru Piekła, mógłby zostać dobrym i sprawiedliwym przywódcą, władcą, liderem itp., pozytywnie wpływającym na ludzi i umiejącym wyzwolić w nich to, co najlepsze.

Postacie występujące w Boskiej Komedii

Istotnym źródłem dynamiki są w Boskiej Komedii postaci ludzkie, znane z historii starożytnej i współczesnej autorowi oraz sam Dante – człowiek żywy, który wstępuje do nich, by na nowo wskrzesić wspomnienia. Kiedy dusza poety napotyka inne dusze, emocje nabierają wyrazu. Daje się wyczuć w słowach poety sprzeczne uczucia: współczucie, wzruszenie, umiłowanie mistrzów, sympatię, pogardę. Obecność żywego człowieka między duszami potępionymi sprawia, że zapominają one na chwilę o cierpieniu i przenoszą się w świat wspomnień. Wracają jak gdyby do dawnych namiętności. Nie wszystkie duchy zostały przedstawione jako twardzi grzesznicy. Wielu z nich zachowuje całe bogactwo uczuć. Pojawiają się nawet sceny rubaszne. Również uczestniczącemu w tym wszystkim poecie udziela się wzruszenie.

Temu bogactwu inspiracji zawdzięczamy w Piekle szereg epizodów (Franczeska, Farinata, Pier Della Vigna, Ulisses, hrabia Ugolino i inni) o takiej sile wyrazu, której nie ma w scenach z Czyśćca ani Raju. Urozmaicona galeria postaci, które w kontakcie z poetą zapominają o swoich cierpieniach, to jakby sceny wyjęte z seansu psychoterapeutycznego. Czemu więc Dante nie mógłby zostać psychologiem, psychiatrą, terapeutą, lekarzem itp.?

W Piekle poeta przedstawił też dostojne i szacowne gremium, zamknięte w ciszy i skupieniu. Powaga i spokój towarzyszyły pielgrzymującemu przez pierwszy krąg piekła. Był tam Homer, Horacy, Owidiusz, Lukan, Cezar, Hektor, Eneasz, Arystoteles, Sokrates, Platon. Rzesza ta obdarzyła poetę zaszczytem bycia jednym z „mocarzy słowa”. Tytuł nadany przez mądrych ówczesnego świata, to swoista nobilitacja i inspiracja do twórczego życia, zgłębiania tajemnic świata, poznawania ludzi i tworzenia wielkich dzieł dla potomnych.

W Pieśni V Piekła autor wprowadza czytelnika na drugą kondygnację piekielnej otchłani, gdzie dusze cierpią męki za grzechy świadomie i dobrowolnie popełnione. Ku poecie płynie nieskończony tłum duchów, dookoła słychać płacz i krzyki potępieńców. Nieszczęśnicy miotani są bezlitosnym huraganem, który symbolizuje targające człowiekiem namiętności. Z tłumu wyłania się rozmówczyni Dantego Franciszka de Rimini i opowiada szczególną historię, która miała miejsce w czasie bratobójczych walk. Niezwykłą historię występnych kochanków poznał poeta w rzeczywistości, przebywając w ostatnich latach życia u Guidona Novelle, którego ciotką była Franciszka. Franciszka urodziła się w połowie XIII wieku. Została wydana za mąż ze względów politycznych (aby zażegnać wojnę rodową) za szpetnego i kulawego władcę Rimini – Gianciotta Malatesta. Pokochała jednak Paola, młodszego brata swojego męża, który był już żonaty i miał dwoje dzieci. Pewnego razu przyłapał ich na zdradzie mąż Franciszki i w przypływie szału zabił oboje. Fakt ten wywołał głośny skandal w Rimini. Przedstawieniu tej prawdziwej historii w dziele Dantego towarzyszy refleksja o wieczystych wyrokach Boga. Spotkanie Franciszki i Paola ma cechy dramatyczne. Jedyny to moment, kiedy poeta w Piekle zemdlał, właśnie z powodu przeżycia nieszczęść miłosnych Franciszki i Paola. Ta swoista wrażliwość Dantego stawia go w szeregach ludzi mądrych, roztropnych, współczujących, życzliwych. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by po opuszczeniu zaświatów został przywódcą duchowym jakiejś religii, organizacji, instytucji tworzącej prawo, mediatorem, nauczycielem itp.

Doświadczenia wyniesione z Piekła to takie bogactwo emocji, że można nimi obdarzyć wiele osób. Jeden samotny poeta nie jest w stanie w pełni ich wykorzystać. Gdyby jednak odznaczał się cechami dobrego przywódcy i organizatora, mógłby swoją działalnością przyczynić się do pomniejszenia szeregów grzeszników, morderców, tyranów, gwałcicieli, oszustów itp. Być może średniowieczny świat nie byłby taki mroczny.

Literatura:
1. Barbi M., Dante. Warszawa 1965.
2. Dante Alighieri, Boska Komedia (wybór). Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1977.
3. Ożóg Z., Śpiew Franciszki w „Piekle” Dantego. „Polonistyka” 1997 nr 2, s. 90-93.