Motywy i symbole w „Lalce” Bolesława Prusa

„Lalka” jest powieścią społeczną-obyczajową, napisaną przez Bolesława Prusa. Została ona opublikowana w odcinkach w „Kurierze Codziennym”, a następnie wydana w 1890 roku w Warszawie pod opieką wydawnictwa „Gebethner i Wolff”. Jest to jedna z najważniejszych lektur szkolnych ze względu na posiadanie przez nią ogromnej ilości popularnych motywów, które często pojawiają się podczas egzaminów maturalnych. Powieść opowiada o życiu w czasach na przełomie epok, przedstawia zróżnicowanych bohaterów, którzy różnią się między sobą nie tylko charakterem, ale również poglądami, które wyznają. Początkowo powieść miała nosić tytuł „Trzy pokolenia”, które opowiadały o różnicach poglądowych pomiędzy poszczególnymi epokami.

Interpretacja tytułu

„Lalka” jest tytułem, który może posiadać wiele znaczeń. Większość osób interpretujących porównuje tytuł do Izabeli Łęckiej, która jest salonową lalką – piękną kobietą, jednak o pustym wnętrzu. Jest to jednak nieprawidłowa interpretacja tytułu, do której odnosił się sam Bolesław Prus. Niesłusznie wysuwają na pierwszy plan motyw miłości, a powieść miała mieć zupełnie inny wydźwięk. Tytuł można interpretować również dosłownie. W powieści występuje wątek procesu pomiędzy Stawską a baronową Krzeszowską, w którym baronowa oskarża Stawską o kradzież lalki, która była pamiątką po zmarłej córce. „Lalka” może wskazywać również na ludzi, którzy są marionetkami w teatrze świata.

Lista motywów występujących w „Lalce”

„Lalka” Bolesława Prusa wypełniona jest przeróżnymi motywami, które można wykorzystać. Najbardziej rzucającym się w oczy motywem jest motyw miłości, szczególnie tej pomiędzy Stanisławem Wokulskim a Izabelą Łęcką. Istnieje również motyw przyjaźni, snu i domu, jednak powieść jest pełna negatywnych motywów, takich jak motyw cierpienia, samotności czy samobójstwa.

Motyw miłości

Motyw miłości jest głównym wątkiem w „Lalce”. Skoncentrowana jest na uczuciach Stanisława Wokulskiego, które czuje do Izabeli Łęckiej. Miłość prędko staje się obsesją ze względu na osobowość Stanisława – jest człowiekiem przełomu epok, pozostając wierny ideałom romantycznym, jednak żyjącym w czasach pozytywizmu. Jest to doskonały przykład miłości zasłaniającej wszelkie wady, Wokulski wybacza jej wszystkie nieprzyjemne sytuacje, do których Izabela doprowadziła, kierując się przede wszystkim głosem serca. To właśnie dla Izabeli Łęckiej pomnaża swój majątek, uczy się angielskiego i spędza czas w gronie arystokratycznym. Izabela zostaje jego narzeczoną, jednak kontynuuje swój romans ze Starskim. Ślepa miłość i wyznawane ideały pchają Stanisława do prób samobójczych, rezygnuje również ze swoich interesów i przestaje uczestniczyć w życiu towarzyskim.

Miłość w tym przypadku niszczy życie Stanisława Wokulskiego, przez zaślepienie miłością do Izabeli traci szansę na szczęśliwe życie u boku Heleny Stawskiej, która była pracowita i skromna. Podobny zawód miłosny przeżył również inny bohater „Lalki” – Ignacy Rzecki, który został w młodości zdradzony przez swoją ukochaną.

Motyw miłosny w „Lalce” jest doskonałym przykładem tego, jak wyglądało życie miłosne w kręgach arystokracji – małżeństwa powstawały jedynie z rozsądku, mnożąc swój majątek i utrzymując wysokie pochodzenie, małżeństwo z osobą z niższej klasy społecznej było uznawane za mezalians. Takie osoby najczęściej szukają miłości poza małżeństwem, wdając się w romanse (czasami nawet liczne) w poszukiwaniu szczęścia.

Motyw przyjaźni

Stanisław Wokulski i Ignacy Rzecki byli wiernymi przyjaciółmi. Pod nieobecność Stanisława, Rzecki dba o jego sklep galanteryjny. Jest świadomy tego, że prowadzenie sklepu jest jedną z najważniejszych spraw w życiu Wokulskiego, któremu poświęca całe życie. Ignacy Rzecki jest również przyjacielem, który pragnie szczęścia miłosnego, dlatego próbuje go zeswatać z Heleną Stawską, jednak Wokulski nie patrzy w tamtym momencie na kobiety inne, niż Izabela Łęcka. Rzecki zapewnia również Wokulskiemu nowe mieszkanie urządzone w tym samym stylu i w ten sam sposób, co jego poprzednie mieszkanie, akceptując niechęć Stanisława do zmian.

Doktor Szuman jest również przyjacielem Stanisława Wokulskiego. Poznali się podczas zesłania na Syberię. Szuman dostrzega destrukcyjny wpływ szaleńczej miłości Stanisława do Izabeli. Doktor Szuman jest lekarzem, który zapewnił Wokulskiemu możliwość udzielania korepetycji w domach żydowskich, było to możliwe dzięki żydowskiemu pochodzeniu doktora. Dzięki swoim przeszłym doświadczeniom z kobietą, do której miłość doprowadziła go do prób samobójczych i po których odzyskał równowagę, dostrzega miłość Stanisława do Izabeli w sposób negatywny i próbuje przestrzec go zawczasu, by nie angażował się emocjonalnie w relację z Łęcką.

Motyw kobiety

Motyw kobiety jest szczególnie ważny w „Lalce” Bolesława Prusa. Główną przewodniczącą motywu jest Izabela Łęcka, ukazywana jako femme fatale. Oczarowuje mężczyznę urokiem, by następnie doprowadzić do jego upadku. Jest ukazywana jako egoistyczna i kapryśna, a jej główną (i najprawdopodobniej jedyną) zaletą jest jej uroda.

Helena Stawska jest zupełnym przeciwieństwem Izabeli Łęckiej. Jest przedstawiana jako skromna, pracowita kobieta, która po ucieczce męża musi utrzymywać córkę oraz matkę. Udziela korepetycji, a także pracuje w sklepie Milerowej. Jest postacią wytrwałą.

Marianna jest kobietą upadłą, która trafiła do domu publicznego przez biedę. Dzięki pomocy Wokulskiego udaje jej się wyjść na prostą, uczy się utrzymywać z szycia, a także znajduje męża.

Motyw snu

Sen w powieści Bolesława Prusa ujawnia pragnienia i obawy śpiących bohaterów. Marzenia senne odgrywają ogromną rolę w zrozumieniu sposobu postrzegania świata przez Izabelę Łęcką, która śni o mężczyźnie, ujawiającego się często w formie boga Apollina, co ukazuje jej nierealistyczne podejście do miłości, a także powierzchowność oceny mężczyzny pod kątem małżeństwa. W jej snach obecny jest również Stanisław Wokulski, jednak on jest przedstawiany w zupełnie inny sposób – jako potwór o wielkich, czerwonych dłoniach, który przejmuje kontrolę nad rodziną Łęckich. Ukazuje to uczucie osaczenia przez Stanisława, dlatego darzy go niechęcią.

Ignacy Rzecki również śni i jego sny odgrywają w jego życiu ważną rolę. Podczas brania udziału w Wiośnie Ludów, nawiedza go sen o ponownym byciu dzieckiem, który wychowuje się w rodzinnej Warszawie, pragnąć tym samym powrócić do poczucia bezpieczeństwa, jakie wtedy czuł. Przed wizytą w teatrze śni o publicznym ośmieszeniu, dzięki czemu można dowiedzieć się o jego strachu przed upokorzeniem w nieznanych sytuacjach.

Motyw domu

Motyw domu obejmuje cztery lokalizacje – dom rodzinny Rzeckiego, dom Tomasza Łęckiego, posiadłość prezesowej Zasławskiej oraz dom Geista. Dom Rzeckiego idealizował osobę Napoleona, która została mu wpojona od najmłodszych lat. Opierał się na rozwoju patriotycznego uczucia względem Polski, a pogląd był kształtowany u Rzeckiego przez jego ojca, który był patriotą oraz jego religijną ciotkę. Był to dom ciepły i serdeczny, wywołujący u Rzeckiego ciepłe uczucia, a także tęsknotę za bezpiecznym domem. Dom Tomasza Łęckiego jest pozbawiony ciepła rodzinnego. Początkowo pełny przepychu i bogactwa, a po stopniowej tracie majątku dom zostaje opustoszony i zamienia się w ruinę. Czas mieszkańców tego domu upływał na balach i spędach towarzyskich, jednak po utracie majątku nikt nie interesował się rodziną Łęckich, opuszczając ich. Zasławek, czyli posiadłość Zasławskiej jest domem pełnym ładu i porządku, a także przepełniony szczęściem i bezpieczeństwa. Był wzorem idealnego domu, w którym wszyscy domownicy byli traktowani równo, odnosząc się do siebie z szacunkiem i miłością, a na samym czele stała właścicielka. Pilnowała, by wszyscy byli zadbani, a także by dom prezentował się w sposób nienaganny. W domu Geista wszystko było podporządkowane nauce i rozwojowi. Gospodarz nie dbał o swoje przyziemne potrzeby, wszystkie środki przeznaczał na rozwój postępu naukowego, a sam wiódł życie skromne.

Motyw matki

Motyw matki opiera się na dwóch bohaterkach – Pani Stawskiej oraz Baronowej Krzeszowskiej. Pani Stawska była przykładem kochającej matki, wypełniającej dom ciepłem rodzinnym. Samotnie wychowywała swoją córkę – Helenkę, o której wychowanie dbała i wpajała podstawowe wartości – uczciwość, szacunek i pobożność. Baronowa Krzeszowska jest przykładem matki, która pogrązona jest w obsesyjnej miłości do swojego zmarłego dziecka. Nie może pogodzić się ze śmiercią córeczki, dlatego pielęgnuje wszystko, co jej po niej pozostało, łącznie z pokojem dziecięcym, który był w nienaruszonym stanie.

Motyw samotności

Motyw samotności jest obecny w życiu Stanisława Wokulskiego, którego wszyscy w jego otoczeniu uznawali za dziwaka. Przez jego pochodzenie, był wyśmiewany za swoje ambicje naukowe. Jest rozdarty wewnętrznie pomiędzy byciem kupcem a naukowcem, co ukazują sceny w momencie, gdy wraca z zesłania – kupcy uznają go za naukowca, zaś naukowcy – za kupca.

Samotność dotyka również Ignacego Rzeckiego. Nigdy nie założył rodziny, a jego jedynym sensem życia była praca w sklepie. Gdy Stanisław jest zajęty zdobyciem miłości Izabeli Łęckiej, czuje się również opuszczony przez swojego przyjaciela, a większość swojego czasu spędza w samotności i pogrążając się we wspomnieniach z dawnych lat. Umiera w samotności, nikt nie towarzyszył mu przy łożu śmierci.

Izabela Łęcka także jest samotna. Przez swoje cechy charakteru, takie jak próżność czy arogancja, traci wszystkich adoratorów, przez co zostaje sama po śmierci ojca. Postanawia wtedy wstąpić do klasztoru.

Motyw cierpienia

Motyw cierpienia jest obecny szczególnie w życiu Ignacego Rzeckiego, który nie potrafi nadążyć za zmieniającą się rzeczywistością. Kolejne zmiany w jego życiu i kolejne rozczarowania doprowadzają go do śmierci.

Stanisław Wokulski cierpi na nieodwzajemnioną miłość do Izabeli Łęckiej, stopniowo go wyniszcza i odbiera radość z życia. Odsuwa się również od swoich przyjaciół, nie widząc nikogo innego poza swoją ukochaną.

Ból i cierpienie towarzyszy również najuboższym warstwom społecznym. Walczą one codziennie o przetrwanie swoich rodzin, części z nich udaje się wiązać koniec z końcem, jednak niektórzy nie dają rady zapewnić bytu swoim najbliższym, przez co muszą się posuwać do ostatecznych wyborów.

Motyw samobójstwa

Motyw samobójstwa pojawia się, gdy kondycja psychiczna bohaterów jest coraz gorsza. Niektórzy z nich myślą lub postanawiają podjąć próbę samobójczą, wszystkie wartości, które wyznawali w życiu upadają. Nazywa się to dekadentyzmem – nastrojami schwyłkowymi na pograniczu epok, gdy rozpoczyna się epoka modernizmu.

Stanisław Wokulski, pchany nieszczęśliwą miłością do Izabeli Łęckiej, postanawia położyć się na torach. Nie może pogodzić się z rozwiązłym życiem miłosnym Izabeli i jej uczuć do Starskiego, jednak przed śmiercią ratuje go dróżnik Wysocki. Stanisław pogrąża się w apatii, nie odzyskując chęci do życia, a jego dalszy los nie jest znany.

Doktor Szuman jest jedną z osób, które próbowały popełnić samobójstwo w młodości. Był zakochany w chrześcijance, dla której chciał zmienić religię, jednak ta w pewnym momencie umiera. To doprowadza doktora do skrajnych emocji i tak złego stanu, że postanawia otruć się chloroformem. Został odratowany przez kolegę, a pomimo że odzyskał równowagę psychiczną, wychodzi z założenia, że samobójcy nie można przeszkadzać podczas próby targnięcia się na życie.

August Katz jest przyjacielem Ignacego Rzeckiego, który targnął się na swoje życie, a jego próba samobójcza była udana. Nie mógł się on pogodzić z niesprawiedliwością społeczną, która była obecna po upadku powstania na Węgrzech.

Motyw nauki

Epoka pozytywizmu propagowała wyższość nauki nad innymi dziedzinami życia, wprowadzając pojęcie scjentyzmu, czyli naukowego poznania rzeczywistości. Zwolennikiem nurtu był Stanisław Wokulski, który w młodości chciał zdobyć środki na swoją edukację pracując w winiarni Hopfera. Był absolwentem Szkoły Przygotowawczej i kontynuował swoją karierę naukową na kierunku matematyczno-przyrodniczym w Szkole Głównej, jednak musiał przerwać naukę przez wybuch powstania styczniowego. Był również wynalazcą-amatorem.

Julian Ochocki jest kolejną postacią zainteresowaną nauką, marzył o wynalezieniu maszyny latającej. Dzięki jego pasji zostaje dostrzeżony przez Wokulskiego, który przepisuje mu sporą część majątku na cele naukowe, by mógł nadal się rozwijać.

Profesor Geist jest naukowcem, który pracował nad wynalezieniem metalu lżejszego od powietrza. Osoby z jego otoczenia uznawali go za dziwaka i szaleńca, jednak on nie zważał na słowa krytyki i kontynuował swoje badania, wierząc w swój sukces.

Motyw przemijania pokoleń

„Lalka” początkowo miała nosić tytuł „Trzy pokolenia”, które miały na celu opisywać trzy pokolenia idealistów – Ignacego Rzeckiego, Stanisława Wokulskiego oraz Juliana Ochockiego. Rzecki należy do najstarszego pokolenia idealistów, wierzących w politykę i w to, że potomkowe Napoleona oddadzą Polsce niepodległość. Wokulski jest przedstawicielem drugiego pokolenia, które ślepo wierzyło w miłość i uczucia romantyczne, których ideały istniały jedynie w literaturze. Julian Ochocki jest najmłodszym idealistą, który poświęca całe swoje życie rozwojowi naukowemu. Dwa najstarsze pokolenia odnoszą porażkę, zaś Ochocki ma szansę na rozwój i realizację marzeń. Jednak w tym celu musi wyjechać za granicę, gdzie odnajdzie środowisko naukowe, które będzie doceniać jego pomysły i wynalazczość. W obecnym towarzystwie nikogo nie obchodzą badania Juliana, przez co w kraju odniósłby pewną porażkę, podzielając los Rzeckiego i Wokulskiego.

Podsumowanie

Powieść Bolesława Prusa posiada wiele ważnych w życiu motywów literackich. Jest również jedną z najważniejszych lektur szkolnych, które często pojawiają się na egzaminach maturalnych, a jeśli się nie pojawią – warto się do nich odnieść podczas pisania rozprawki. Pojawia się w niej niezbyt częsty motyw snu czy matki, a także popularny motyw miłości, domu i nauki.